CEMİL MERİÇ
Yazar, sosyolog, düşünür (D. 12 Aralık 1916, Reyhanlı / Hatay - Ö. 13 Haziran 1987, İstanbul). Tam adı Hüseyin Cemil'dir. Meriç’ten önce bir dönem, Şaman ve Yılmaz soyadlarını kullandı. Rumeli’den göçen bir ailenin çocuğudur. İlk ve ortaokulu Reyhanlı Rüştiyesinde (1928) tamamladı. Burada Arapça, Fransızca, Kur’an, tecvîd (Kur’a-ı Kerim’i uygun telâffuzla okuma), ahlâk okudu. Buradaki Türkçe öğretmeni yarım düzine şiir kitabı olan Ömer Halim Bey’di. Sonradan adı Fransız Lisesi (Lycée d’Antioche) olan Antakya Sultanisinde okudu, “benim üniversitem” diye andığı bu lisede Fransız ve yerli hocalardan özel dersler aldı. Ali İlmî Fânî’nın kılavuzluğunda Divan edebiyatının sihirli dünyasını burada keşfetti. Yine burada Bazantey’den Fransız edebiyatı tarihi okudu. 1936’da İstanbul’a giderek bir yıl Pertevniyal Lisesine devam etti. Buradaki öğretmenleri arasında Nurullah Ataç ve Reşat Ekrem Koçu da vardır. Bu arada Nâzım Hikmet ve Kerim Sadi ile tanıştı. 1937’de kısa süre İskenderun’un bir köyünde öğretmenlik yaptı, İskenderun Tercüme Bürosuna sınavla reis muavini oldu, bu işe beş ay devam etti. 1938’de Fransızlar tarafından Aktepe’ye nahiye müdürü tayin edildi, yirmi gün sonra işine son verildi. 1939’da iki ay hapis yattı, hakkında açılan dava beraatle sonuçlandı. 1940’da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin Felsefe Bölümünde bir süre okudu. Ancak üniversiteden çok kütüphanelere devam ettiği için bu bölümü bitiremedi. Birkaç yıl sonra aynı fakültenin Fransız Filolojisi Bölümünden mezun oldu (1944). Tayin edeldiği Elazığ Lisesi öğretmenliğinden (1942-45) sonra hayatını kalemiyle kazanmaya başladı. 1946’da sınavla İstanbul Üniversitesine Fransızca okutmanı olarak (1946-74) girdi. Bu arada bir yıl İstanbul Işık Lisesinde öğretmenlik (1952-53) yaptı. 1974’te emekliye ayrıldı.
Cemil Meriç, 1954’te görme yetisinin zayıflaması üzerine geçirdiği bir dizi ameliyat sonucunda gözlerini kaybetti. Hayatının geri kalan kısmını bu şekilde geçirdi. Bundan sonraki dönemde okuma ve yazma konusunda yakın çevresinden yardım aldı. 1974 yılında emekliye ayrılınca tüm zamanını eserlerine ayırdı. 1942’de evlendiği Fevziye Menteşoğlu’ndan Mahmut Ali ve Ümit (Meriç Yazan) adlı iki çocuğu oldu. 1984’te geçirdiği beyin kanaması sonucu felç oldu, sıkıntılı ve uzun bir hastalık döneminden sonra vefat etti. Karacaahmet Mezarlığında toprağa verildi.
İlk manzumesini on bir yaşında iken yazdı. Yayımlanan ilk yazısı “Geç Kalmış Bir Muhasebe”, Yenigün gazetesindedir (23.9.1933). Ciddi anlamda ilk yazısı “Honoré de Balzac”, İnsan dergisinde (1941) yayımlandı. Aruz ve hece ölçüsüyle şiirler de yazmış olan Cemil Meriç, çok iyi özümsediği Batı düşüncesi ile Türkiye'nin batılaşması konularını incelediği eserleriyle tanındı. Batılı fikir ve sanat adamlarının adeta resmî geçitte olduğu eserlerinde Türk aydınlarının “müstağrib”leşmesini büyük bir yetkinlikle eleştirir, önce kendi kültürlerini tanımalarını ister. Yazılarında düşünür, sosyolog yanı ağır basar. Özellikle kullandığı bazı kelimeler mülkiyetine geçmiş gibidir.
Kendisine has coşkulu üslubu ve temiz Türkçesi ile kırk kadar gazete, dergi ve ansiklopedide yüzlerce makale yayımladı. Yazı ve çevirileri başlıca; İnsan, Amaç, 19. Asır, Gün, Yeni İnsan, Hisar (Fildişi Kuleden başlığı ile 1980'e kadar sürekli), Hareket, Yirminci Asır, Yurt ve Dünya, Yücel, Dönem, Çağrı, Türk Edebiyatı, Doğuş Edebiyat, Kubbealtı Akademi, Pınar, Köprü, Gerçek, Millî Eğitim ve Kültür gibi dergiler ile Yeni Devir (1980), Orta Doğu gazetelerinde yer aldı. Düşünce ve yazı hayatının en verimli yıllarında (1954’ten itibaren) gözleri görmüyordu. Okumalarına kızı yazar Ümit Meriç ve öğrencileri yardımcı oldu. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi ve Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi’ne maddeler yazdı. Umrandan Uygarlığa adlı kitabıyla 1974 yılında ve Kırk Ambar adlı kitabıyla 1980 yılında Türkiye Millî Kültür Vakfı Armağanı'nı aldı. 1981 yılında Türkiye Yazarlar Birliğinin Üstün Hizmet Ödülünü Mehmet Kaplan ve Emin Bilgiç ile paylaştı. 1982’de Kayseri Sanatçılar Derneğinden inceleme dalında ödül aldı. 1986 yılında Kültürden İrfana adlı eseriyle aynı kuruluşun fikir dalı ödülünü kazandı.
“Politikacısı, sosyalist, ümanist, yan geldimci, hatta milliyetçi aydını ile, ‘Batı çıkmazı’ içinde kaybolmuş zavallılar kafilesinin, zorla öldürulen büyük Osmanlı’nın mirasçısı Türklüğe biçtikleri zulümlü kaderin, bu kitap edebî hikâyesidir. Bir üslup ki, teksif edilmiş fikir ve dünya görüşü; bir bakış ki, bugünkü nesil değilse, yarınkiler mutlaka düstur edinecekler. Hocamın ‘Bu Ülke’sini, ülkemizi irfan ve yorumla tamamlayan ışıklar olarak okumak yetmez, kabilse ezberlemeli.” (Ahmet Kabaklı)
“Asırları kucaklayan bir tecessüs. Nesir ve nazım, üslupta sermedi bir vuslat içinde billurlaşıyor. Bir medeniyetin, baştanbaşa haysiyet olan bir medeniyetin, çakal sürülerine karşı müdafaası. Düşünmek ve okumak isteyen insan, karşısındaki fikirleri ince elemeli, önce hayal hanesinde dolaştırmalı, sonra akıl terazisinde tartmalı. Altın çıkanları al ve sakla. Eğer içinde bakır varsa, yazar bunları memnuniyetle kabul edecektir, çünkü o, düşünen adam, düşünen yani hakikati arayan.” (Muhsin Demirel)
ESERLERİ:
DENEME-İNCELEME: Balzac (1942), Hind Edebiyatı (1964), Saint Simon / İlk Sosyolog - İlk Sosyalist (1967), Dillerin Yapısı ve Gelişmesi (1967), Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinde Pierre Joseph Proudhon: 1809-1865 (1969), İdeoloji (1970), Bu Ülke (1974), Umrandan Uygarlığa (1974), Hind ve Batı (1976), Bir Dünyanın Eşiğinde (1976, Hind Edebiyatı’nın eklemelerle zenginleştirilmiş şekli), Mağaradakiler (1978), Kırk Ambar (1980), Bir Facianın Hikâyesi (1981), Işık Doğudan Gelir (1984), Kültürden İrfana (1985), Jurnal I-II (1992-93), Sosyoloji Notları ve Konferanslar (1993).
ÇEVİRİ: Altın Gözlü Kız (Balzac'tan, 1943), Otuzundaki Kadın (Balzac'tan, 1945), Onüçlerin Romanı (Balzac'tan, 1945), Kibar Fahişelerin İhtişam ve Sefaleti (Balzac'tan, 1946, sonraları İhtişam ve Sefalet adıyla basıldı), Hernani (Victor Hugo'dan, 1956), Marion de Lorme (Victor Hugo'dan, 1966), Ziya Gökalp Türk Milliyetçiliğinin Temelleri (Uriel Heyd'den, 1980), Köprüden Düşenler (Thorton Wildon'dan, Lamia Çataloğlu ile 1981), Batıyı Büyüleyen İslâm (Maxime Rodinson'dan, 1983).
Ayrıca 1959'da Fransızca öğretmenleri için hazırladığı basılmamış bir Fransızca dil bilgisi kitabı bulunmaktadır.1992’de İletişim Yayınları bütün eserlerinin yayın hakkını aldı. Yazarın kitaplarının yeniden basımları bu yayınevince yapılmaktadır.
KAYNAKÇA: M. A. Meriç / Entelektüel Bir Biyografi (Bu Ülke, 1974), Ahmet Kabaklı / Tercüman (19.5.1974), Muhsin Demirel / Yeni Asya (4.2.1978), İhsan Işık / Cemil Meriç ile Bir Konuşma (Yeni Devir, 9.1.1981), Ahmet Kabaklı - Necmettin Türinay - Emin Işık - Kemal Sülker - Alev Alatlı (Türk Edebiyatı, Ağustos 1987), Cemil Meriç Eki (Hürriyet Gösteri, Eylül 1989), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007), Mehmet Tekin / Cemil Meriç: Şair Filozof Yazar (1991), Ümit Meriç (Yazan) / Babam Cemil Meriç (1992, 1994), Ahmet Turan Alkan / Doğu ve Batı Karşısında Cemil Meriç (yüksek lisans tezi, 1994), Durdu Şahin / Peyami Safa-Cemil Meriç ve Attila İlhan'ın Eserlerinde Batı (1994), Ergün Meriç - Ayşe Çavdar / Cemil Meriç ve Bu Ülkenin Çocukları (1998), Süleyman Dereköy / Cemil Meriç'i Anmak (Kitap Haber, sayı: 11, Temmuz-Ağustos 1999), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (gen. 6. bas. 1999), Mustafa Armağan / Cemil Meriç’i Anlamak İçin Bir Ön Deneme (Doğu-Batı, Mayıs-Haziran-Temmuz 2000) – TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 29, 2004), TBE Ansiklopedisi (2001), TDE Ansiklopedisi (c. 6, s. 268-270), Ahmet Yüter / Üstat Cemil Meriç'in Doğum Yıldönümü Münasebetiyle (Sur, Şubat 2003), Cafer Vayni / Cemil Meriç (2003), Turgut Bağrıaçık / Yalnız ve Dürüst Bir Fikir İşçisi (Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, sayı: 52-53, Haziran-Temmuz 2004), Cemil Meriç / Bu Ülke (2004, 25. bas.), Mehmet Nuri Yardım / Yazar Olacak Çocuklar (2004), Dücane Cündüoğlu / Cemil Meriç’in Bilinmeyen Bir Tercüme-i Hâl Varakası (Yeni Şafak, 11.7.2006), İhsan Işık / Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013),Veysel Dinçer / 19 Tarihsel Tespitiyle Münzevi Fikir İşçisi Cemil Meriç (listelist.com, 12.06.2015).